آرامگاه شیخ احمد جامی یکی از قدیمیترین اماکن مورد بازدید در استان خراسان رضوی و در نزدیکی شهر مشهد می باشد که سالانه پذیرای مهمانان و زائران زیادی است.

این آرامگاه با قدمتی ۸۰۰ ساله در سده ۹ الی ۱۲ در شهر تربت جام واقع شده است و بعنوان یکی از آثار ملی در سال ۱۳۱۰ به ثبت رسیده است .

ایرونا در این مقاله به بررسی و ابعاد مختلف این بنا که حدود ده عدد می باشد پرداخته و بستری برای آشنایی شما را فراهم کرده است .

آرامگاه شیخ احمد جامی | درباره او

شیخ احمد جامی عارف قرن ششم و متولد کاشمر بنا به روایتی در سن ۲۲ سالگی روش زندگی خود را بکلی تغییر داد و روبه توبه آورد و با احداث خانقاه و مسجدی این تغییر را علنی کرد.

او در سن ۹۶ سالگی چشم بر جهان بست ( آرامگاه شیخ احمد جامی ) و طبق وصیت نامه خودش پیکر بی جانش در کنار خانقاش که ساخته بود در کنار دروازه معدآباد مرز شهر تربت جام به خاک سپرده شد.

او که در گذر ۲۲ سال زندگی از روش زندگی خود رضایت کافی نداشت به سمت عرفان روی اورد و در مدت ۱۸ سال در ارتفاعات نامق و کوهستان گوشه عزلت را اختیار کرد.

نام عرفانی شیخ احمد جامی ملقب به جام و نام کامل ایشان  او وی احمد ابن ابوالحسن جامی نامقی ترشیزی می باشد و در مدت عزلت به آموزش و تعلیم قرآن پرداخت .

شیخ احمد جامی در سن ۴۰ سالگی به تعلیم، ارشاد، گفتار و نگارش رساله و کتاب مشغول می‌شود و در سفرهایی که به نقاط مختلف می‌رود، در میان طبقات مردم از جمله برخی حکمرانان و زمامداران سیاسی نفوذ به دست می‌آورد.

البته در راستای اسم کامل اول القابی چون شیخ الاسلام، قطب الاوتاد، شیخ ابونصر احمد ژنده پیل، پیر جام و شیخ جام به او داده شد و این القاب نشان از اهمیت ایشان در این شهر دارد.

با توجه به اینکه همسفران تور مشهد ایرونا برای سفر زیارتی به این شهر مشرف می شوند در باقی ساعات و زمانهای مانده آزاد خود به اماکن دیدنی ، تاریخی و آرامگاه های این شهرسری میزنند که یکی از مهمترین آنها آرامگاه شیخ احمد جامی می باشد.

آرامگاه شیخ احمد جامی | کلیات بنا

آرامگاه شیخ احمد جامی درواقع یک مجموعه است که از بخش‌های مختلفی چون مقبره شیخ احمد، ایوان، گنبدخانه، مسجد کرمانی، گنبد سفید، مسجد عتیق، مدرسه امیر جلال‌الدین فیروزشاهی ومسجد جامع نوتشکیل شده است.

البته الحاقات دیگری در این مجموعه وجود دارد که در دوره‌های مختلف به وجود آمده‌اند مانند آب‌انبار، مسجد زیرزمینی وقبور مجاور مزار.در قسمت شرقی مجموعه، ورودی واقع شده و به گونه‌ایست که نظر انسان رابه خودجلب می‌کند.

معماری این بخش شامل پیش‌طاق ورودی، آستانه درگاه با درِ چوبی و طاق‌های دو اشکوبه به طرفین است. درِ چوبی قدیمی مجموعه آراسته به کتیبه‌های کوفی است که به دلیل محو شدن بیشتر قسمت‌های آن، قابل خواندن نیست اما ظاهر آن نشان از قدمت این اثر دارد.

بخش ورودی مجموعه آرامگاه شیخ احمد جامی که از خشت ساخته شده، در ابتدا هیچ‌گونه تزئیناتی را شامل نمی‌شده است و در دوره ایلخانی نمای مجموعه با گچ سفید شده و در دوره‌های بعد با استفاده از گچبری‌های زیبا و استفاده از رنگ قرمز، ورودی مجموعه را آراسته‌اند.

ایوان باشکوه مزار با ارتفاع تقریبی ۲۷ متر، از دیدگاه هنری و تزئینات، برای هر بیننده‌ای تحسین برانگیز است. این بخش در برابر گنبدخانه به عنوان نقطه مرکزی این مکان قرار گرفته و از صلابت خاصی برخوردار است. گویا در گذشته معماری ایوان مشهور به «طاق درب» بوده است.

ارتفاع پلان حاکی ازآن است که شالوده اصلی ایوان، درنیمه اول قرن هشتم هجری قمری وبا اصول شیوه آذری بصورت سایر ایوان‌های این دوره اندکی متمایز ساخته شده ودر سال ۷۲۰ هجری قمری به اتمام رسیده است.

برخی از باستان‌شناسان، طرح ونقشه اصلی ایوان را مشابه با سردرهای مساجد دوره ایلخانی می‌دانند که دو مناره بر فراز آن قرار دارد و در نخستین نگاه معماری، این ایوان تداعی‌کننده مساجد جامع یزد واشترجان است.

آرامگاه شیخ احمد جامی | مزار

وقتی به آرامگاه شیخ احمد جامی مرسید اتفاقی زیبا نظر شما را بخود جلب خواهد کرد  مرقد است که نزدیک به ایوان مرتفع مزار در فضای باز به صورت باشکوهی قرار دارد. آرامگاه با مصالح آجر و گچ و به شیوه‌ای خاص از سطح محوطه بالا آمده است.

مزار دارای دو سنگ به صورت افراشته است که اولی لوح اصلی است که بالای سر قرار گرفته و دارای تزئیناتی همچون گل، برگ و آرایه‌های گیاهی است و دومی در پایین مزار است که در طرفین آراسته به کتیبه است.

از درون سنگ قبر شیخ، درخت کهنسالی به صورت خودرو با شاخه‌های فراوان روییده است. با این که ریشه‌های درخت در حال تخریب گور هستند اما نوادگان شیخ می‌گویند از احمد جامی روایتی دارند که هیچ‌گاه این درخت را قطع نکنند.

زائرین تربت شیخ نیز اعتقاد خاصی به این درخت دارند. درخت رمز زندگی، باروری، فناناپذیری، واقعیت مطلق و سرچشمه آب حیات است. درخت تمثیلی است از تمرکز (ناف جهان) از این رو اعتقاد رویش درخت بر این مزار کنایه از جاودانگی یاد و خاطره شخصیت مدفون می‌باشد.

درباره این نوع درخت پسته که بومی تربت جام می‌باشد اعتقاد بر این است که بر سر مقابر و مزارهای آزادگان مسلمان ایرانی و اکابر (بزرگان) می‌روید. همچنین مردم نواحی شرق خراسان در مورد درختان روییده بر مزارها بر این باورند که آن‌ها از ناف دفن‌شدگان روییده‌اند.

محجری از سنگ مرمر اطراف مزار را محصور نموده و۱۸ پایه از سنگ مرمر سیاه در بین آن، زیبایی خاصی به محجر داده است. بر اطراف این قسمت در طول اعصار و قرون، دست‌نوشته‌ها و یادگاری‌هایی از مسافران و زائران مطاف اهل دل بر جای آرامگاه شیخ احمد جامی مانده است.

بنایی با معماری دوره ایلخانی

به دلیل این که طرح بنا آرامگاه شیخ احمد جامی از معماری متداول دوره ایلخانی تبعیت نکرده است، ارتفاع سردر چند متر پایین‌تر از اندازه رایج با شیوه معماری دوران ایلخانی ساخته شده و به جای دو مناره مرتفع، دو گلدسته کوتاه قرار گرفته است.

بر اساس مطالعات صورت گرفته، هسته اصلی ایوان از خشت و گِل که از اصلی‌ترین مصالح دوره ایلخانی است، ساخته شده است. بانی این ایوان رفیع، شمس‌الدین مطهر بن شهاب‌الدین اسمعیل بن قطب‌الدین محمد بن شمس‌الدین مطهر بن احمد جامی بوده است.

ایوان در طول دوره خود، تغییرات اندکی را در بخش تزئینات متحمل شده است. اِزاره‌ها از کاشی‌های کوچک رنگی به صورت خشت‌های شش‌گوش و مثلث به اشکال متنوع استفاده شده است.

از دیگر تزئینات موجود در ایوان، نقش دو اژدها در مقابل هم است که در لچکی سردرِ ایوان این مجموعه دیده می‌شود و در انتهای دو اسلیمی پیچ‌دار، با دهانی گشوده قرار گرفته‌اند. لازم به ذکر است که نقش اژدها در دوره مغول به مفهوم چینی و بودایی خویش، بیشترین نفوذ را در تزئینات داشته است.

در طرفین ایوان، دو محراب کوچک ایجاد شده که محراب سمت راست با گچبری‌های زیبا تزئین یافته و یادگار دوره ایلخانی است. محراب سمت چپ فاقد گچکاری بوده و مصالح نمای آن از بین رفته است.

در سال ۶۳۳ هجری قمری در آرامگاه شیخ احمد جامی ، بر روی شالوده‌های خانقاهی که خود شیخ ساخته بود، گنبدخانه ایجاد شد. این بنا که در امتداد ایوان و در منتهی‌الیه طولی فضای داخلی آن قرار دارد، در گذشته به صورت منفرد بوده اما امروزه از چهار طرف محاصره شده و نمایی به بیرون ندارد.

آرامگاه شیخ احمد جامی | گنبد و گلدسته ها

در مجموعه آرامگاه شیخ احمد جامی تغییراتی محصوص وجود دارد از قبیل ساختار گنبدخانه که شامل چهار سه کنج، دو اتاق کوچک و چهار طاق‌نمای هشت‌ضلعی است و دارای سه ورودی از شمال، جنوب و شرق می‌باشد.

ساخت بنای گنبدخانه ابتدا توسط ملک رکن‌الدین کرت انجام می‌گیرد اما مدتی بعد به صورت نیمه تمام رها می‌شود تا این که در زمان ابوالحسن محمد کرت، ساخت این بنا مجدد ادامه می‌یابد.

مصالحی که درساخت گنبدخانه آرامگاه شیخ احمد جامی استفاده شده، از خشت بوده اما مهم‌ترین مصالح، در قسمت کاشی‌کاری استفاده شده که روی دیوارها نقش بسته است. همچنین جنس اِزاره‌ها از ملات گچ و خاک سفت می‌باشد.

بااین که تزئینات داخل گنبدخانه، دارای کاشی‌کاری‌های نفیسی بوده، اما این نمونه‌ها کاملاً درگنبدخانه از بین رفته و باپوشش‌های گچی پوشیده شده است. برروی پوشش گچی نیزخطوط فراوانی بعنوان یادگاری نوشته شده است.

در دیوارجنوبی گنبدخانه، دردو دایره سوره اخلاص به قلم زیبای ثلث به روش بدیعی رسم شده است. دایره مزبور شامل یک هشت‌ضلعی است ونقش ستاره ایرانی درمیان آن ایجاد گردیده است.

 ازدیگر تزئینات بنای گنبدخانه آرامگاه شیخ احمد جامی ، شمسه‌هایی است که بصورت منفرد درقاب‌های چهارضلعی وبا فرم نقش‌های پرکننده قرار گرفته‌اند. درحاشیه عمودی این عناصر تزئینی، نقوش هندسی لوزی شکل پدید آمده.

اشکال بر روی هم قرار گرفته و با رنگ‌های متنوع، جلوه خاصی به گنبد داده است. از دیگر نقاشی‌های گنبدخانه، نقش گلدانی پر از گل است که بر بالای آن نقش محرابی شکل ایجاده شده و درمیان قابی مربعی مشاهده می‌شود.

 بروی این قاب تعدادی دست‌نوشته ویادگاری درنقاطی که نقاشی نشده، نوشته شده است. بخش دیگر تزئینات گنبدخانه، به رسمی‌بندی سقف اختصاص دارد که نمای میانی از یک ستاره کوچک شروع شده و اطراف آن نیز ستار‌ه‌های شش‌ضلعی به صورت برجسته ایجاد گردیده است.

مسجد گنبد سفید مجموعه تاریخی

در ضلع شمال غربی گنبدخانه، مسجدی واقع شده که به «گنبد سفید» معروف است و از آن به نام‌هایی چون «مسجد رواق» یا «مسجد سردر» یاد شده است. این بنا در سال ۶۳۳ هجری قمری توسط سلطان سنجر سلجوقی ساخته شده است.

آرامگاه شیخ احمد جامی در سال ۷۰۳ هجری قمری توسط ملک غیاث‌الدین محمد کرت با تغییراتی اضافاتی توسعه داده شد و با توجه به این وضوع که تغییراتی در اصل بنا ایجاد نشده اما بزرگتر شده است.

درگاه ورودی گنبد سفید در مجاورت گنبدخانه قرار دارد. زیر بنای داخلی بنا به طور تقریبی، ۶۴ متر را دربر گرفته و شامل دو شاه‌نشین است که هر دو با مقرنس‌کاری منحصر به فرد، خودنمایی می‌کنند.

مصالح مورد استفاده برای ساخت گنبد سفید، خشت و آجر و برای ایجاد مقرنس‌ها نیز از گچ سفید به نحو مطلوبی استفاده شده است. در نمای مسجد از کاشی‌ با تلفیق آجر که نمایی هندسی دارد، استفاده شده است.

همچنین در نمای گنبد سفید، آجرهای لعاب‌دار کار شده که در میان نمای آجری خودنمایی می‌کند. کف مسجد با آجرهای ۲۵×۲۵ سانتی‌متر پوشانده شده است.در مسجد گنبد سفید، قبر ملک غیاث‌الدین محمد کرت و نیز آرامگاه شیخ شهاب‌الدین اسماعیل واقع شده است.

در ضلع جنوب گنبدخانه، فضایی وجود دارد که به نام «مسجد عتیق» خوانده می‌شود و احتمال داده می‌شود که در گذشت مسجد جامع بوده باشد. فضای معماری مسجد ۴۸۴ مترمربع بوده و شامل شبستان با جرزهای آجری است که مشتمل بر ۵ رواق است.

استفاده از آجر که از خصوصیات شیوه آذری است، در این بنا به وفور مشاهده می‌شود به طوری که در این بنا در نماهای داخل نیز بافت آجر نمایان است. در ساخت کتیبه‌ها نیز از گچ استفاده شده به طوری که نمای آن با تزئینات فراوان در آرامگاه شیخ احمد جامی آغشته شده است.

آرامگاه شیخ احمد جامی | اثر زیبای مسجد کرمانی

از باشکوه‌ترین فضاها در مجموعه آرامگاه شیخ احمد جامی ، «مسجد کرمانی» می‌باشد که نام خود را از سازنده بنا گرفته است. این مسجد که در ضلع جنوب شرقی مجموعه (سمت چپ ایوان) واقع شده، شاهکاری به یاد ماندنی در هنر معماری دوره اسلامی به شمار می‌رود.

 این بنا به طور کلی شامل شاه‌نشین‌هایی در میان هر ضلع بنا، چهار فضای کوچک به عنوان چله‌خانه در جرز قطور آن و محل‌هایی برای عبادت انفرادی و اعتکاف در اضلاع شرقی و غربی می‌باشد.

در ورودی مسجد کرمانی، ایوانچه‌ای دیده می‌شود که پوشش آن با مقرنس آراسته و سطح مقرنس‌ها با نقاشی‌هایی به اشکال گل و بوته بسیار ظریف و هنرمندانه پوشیده شده است. در ورودی مسجد، درِ چوبی با قدمت معاصر قرار داده شده است.

در قسمت فوقانی سطوح دیواره‌های این مسجد، کتیبه‌ای به قلم ثلث مزین به سوره «یس» دیده می‌شود. سقف مسجد را گنبدی بزرگ به صورت روزنه‌دار پوشانده تا سقف نمای زیبایی به خود بگیرد.

شما همسفران محترم برای اینکه بخواهید به آرامگاه شیخ احمد جامی مجموعه تاریخی عرفانی مشرف شوید کافیست با استفاده از تور مشهد بوسیله تور زمینی مشهد یا تور هوایی مشهد یا تور ترکیبی مشهد اقدام نمایید.

همچنین ایرونا برای رفاه حال همسفران خود اقدام به تولید گشت های شهری نموده است و در این مورد دیگر دغدغه رفتن به این منطقه را برای شما راحتتر کرده است.کافیست با خرید یک گشت شهری کلیه خدمات مورد نیاز خود را تامین کنید.

ما همانند محتوای تور یکروزه زمینی مشهد برای بازدید و ارائه اطلاعات بیش از پیش بهتر به این منطقه زیبا سفر کرده ایم و برای داشتن تجربه ای ناب اقدام به درج این تجربه ناب با شما همسفران محترم نموده ایم.